ทิฏฺฐิคติกาธิฏฺฐานวฏฺฏกถาวณฺณนา

[144] กิญฺจาปิ อิมสฺมิํ ฐาเน ปาฬิยํ เวทยิตมนาคตํ, เหฏฺฐา ปน ตีสุปิ วาเรสุ อธิกตตฺตา, อุปริ จ ‘‘ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ วกฺขมานตฺตา เวทยิตเมเวตฺถ ปธานนฺติ อาห ‘‘สพฺพทิฏฺฐิเวทยิตานิ สมฺปิณฺเฑตี’’ติฯ ‘‘เยปิ เต’’ติ ตตฺถ ตตฺถ อาคตสฺส จ ปิ-สทฺทสฺส อตฺถํ สนฺธาย ‘‘สมฺปิณฺเฑตี’’ติ วุตฺตํฯ เย เต สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา…เป.… สพฺเพปิ เต ฉหิ ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺตีติ หิ เวทยิตกิริยาวเสน ตํตํทิฏฺฐิคติกานํ สมฺปิณฺฑิตตฺตา เวทยิตสมฺปิณฺฑนเมว ชาตํฯ สพฺพมฺปิ หิ วากฺยํ กิริยาปธานนฺติฯ อุปริ ผสฺเส ปกฺขิปนตฺถายาติ ‘‘ฉหิ ผสฺสายตเนหี’’ติ วุตฺเต อุปริ ผสฺเส ปกฺขิปนตฺถํ, ปกฺขิปนญฺเจตฺถ เวทยิตสฺส ผสฺสปจฺจยตาทสฺสนเมวฯ ‘‘ฉหิ ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ อิมินา หิ ฉหิ อชฺฌตฺติกายตเนหิ ฉฬารมฺมณปฏิสํเวทนํ เอกนฺตโต ฉผสฺสเหตุกเมวาติ ทสฺสิตํ โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ เต’’ติอาทิฯ

กมฺโพโชติ เอวํนามกํ รฏฺฐํฯ ตถา ทกฺขิณาปโถฯ ‘‘สญฺชาติฏฺฐาเน’’ติ อิมินา สญฺชายนฺติ เอตฺถาติ อธิกรณตฺโถ สญฺชาติ-สทฺโทติ ทสฺเสติฯ เอวํ สโมสรณ-สทฺโทฯ อายตน-สทฺโทปิ ตทุภยตฺเถฯ อายตเนติ สโมสรณภูเต จตุมหาปเถฯ นนฺติ มหานิคฺโรธรุกฺขํฯ อิทญฺหิ องฺคุตฺตราคเม ปญฺจนิปาเต สทฺธานิสํสสุตฺตปทํฯ ตตฺถ จ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว สุภูมิยํ จตุมหาปเถ มหานิคฺโรโธ สมนฺตา ปกฺขีนํ ปฏิสรณํ โหตี’’ติ (อ. นิ. 5.38) ตนฺนิทฺเทโส วุตฺโตฯ สติ สติอายตเนติ สติสงฺขาเต การเณ วิชฺชมาเน, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิตพฺพตํ ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ อายตนฺติ เอตฺถ ผลานิ ตทายตฺตวุตฺติตาย ปวตฺตนฺติ, อายภูตํ วา อตฺตโน ผลํ ตโนติ ปวตฺเตตีติ อายตนํ, การณํฯ สมฺมนฺตีติ อุปสมฺมนฺติ อสฺสาสํ ชเนนฺติฯ อายตน-สทฺโท อญฺเญสุ วิย น เอตฺถ อตฺถนฺตราวโพธโกติ อาห ‘‘ปณฺณตฺติมตฺเต’’ติ, ตถา ตถา ปญฺญตฺติมตฺเตติ อตฺโถฯ รุกฺขคจฺฉสมูเห ปณฺณตฺติมตฺเต หิ อรญฺญโวหาโร, อรญฺญเมว จ อรญฺญายตนนฺติฯ อตฺถตฺตเยปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน อากรนิวาสาธิฏฺฐานตฺเถ สมฺปิณฺเฑติฯ

‘‘หิรญฺญายตนํ สุวณฺณายตน’’นฺติอาทีสุ หิ อากเร, ‘‘อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาเส, ‘‘กมฺมายตนํ สิปฺปายตน’’นฺติอาทีสุ อธิฏฺฐาเน ปวตฺตติ, นิสฺสเยติ อตฺโถฯ

อายตนฺติ เอตฺถ อากโรนฺติ, นิวสนฺติ, อธิฏฺฐหนฺตีติ ยถากฺกมํ วจนตฺโถฯ จกฺขาทีสุ จ ผสฺสาทโย อากิณฺณา, ตานิ จ เนสํ วาโส, อธิฏฺฐานญฺจ นิสฺสยปจฺจยภาวโตฯ ตสฺมา ตเทตมฺปิ อตฺถตฺตยมิธ ยุชฺชติเยวฯ กถํ ยุชฺชตีติ อาห ‘‘จกฺขาทีสุ หี’’ติอาทิฯ ผสฺโส เวทนา สญฺญา เจตนา จิตฺตนฺติ อิเม ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา อุปลกฺขณวเสน วุตฺตา อญฺเญสมฺปิ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมานํ อายตนภาวโต, ปธานวเสน วาฯ ตถา หิ จิตฺตุปฺปาทํ วิภชนฺเตน ภควตา เตเยว ‘‘ผสฺโส โหติ, เวทนา, สญฺญา, เจตนา, จิตฺตํ โหตี’’ติ ปฐมํ วิภตฺตาฯ สญฺชายนฺติ ตนฺนิสฺสยารมฺมณภาเวน ตตฺเถว อุปฺปตฺติโตฯ สโมสรนฺติ ตตฺถ ตตฺถ วตฺถุทฺวารารมฺมณภาเวน สโมสรณโตฯ ตานิ จ เนสํ การณํ เตสมภาเว อภาวโตฯ อยํ ปน ยถาวุตฺโต สญฺชาติเทสาทิอตฺโถ รุฬฺหิวเสเนว ตตฺถ ตตฺถ นิรุฬฺหตาย เอว ปวตฺตตฺตาติ อาจริยอานนฺทตฺเถเรน วุตฺตํฯ อยํ ปน ปทตฺถวิวรณมุเขน ปวตฺโต อตฺโถ – อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนํฯ จกฺขาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทิกิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺฐหนฺติ ฆเฏนฺติ วายมนฺติ, อายภูเต จ ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ วิตฺถาเรนฺติ, อายตญฺจ สํสารทุกฺขํ นยนฺติ ปวตฺเตนฺตีติฯ อิติ อิมินา นเยนาติ เอตฺถ อาทิอตฺเถน อิติ สทฺเทน ‘‘โสตํ ปฏิจฺจา’’ติอาทิปาฬิํ สงฺคณฺหาติฯ

ตตฺถ ติณฺณนฺติ จกฺขุปสาทรูปารมฺมณจกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ติณฺณํ วิสยินฺทฺริยวิญฺญาณานํฯ เตสํ สมาคมนภาเวน คเหตพฺพโต ‘‘ผสฺโส สงฺคตี’’ติ วุตฺโตฯ ตถา หิ โส ‘‘สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติ วุจฺจติฯ อิมินา นเยน อาโรเปตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

เตน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – ยถา ‘‘จกฺขุํปฏิจฺจ…เป.… ผสฺโส’’ติ (ม. นิ. 1.204; 3.421, 425, 426; สํ. นิ. 2.43, 45; 2.4.61; กถา. 465) เอตสฺมิํ สุตฺเต วิชฺชมาเนสุปิ สญฺญาทีสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ เวทนาย ปธานการณภาวทสฺสนตฺถํ ผสฺสสีเสน เทสนา กตา, เอวมิธาปิ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทินา ผสฺสํ อาทิํ กตฺวา อปรนฺตปฏิสนฺธาเนน ปจฺจยปรมฺปรํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉหิ ผสฺสายตเนหี’’ติ จ ‘‘ผุสฺส ผุสฺสา’’ติ จ ผสฺสสีเสน เทสนา กตาติฯ ผสฺสายตนาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ผุสฺส ผุสฺสา’’ติ วจนํ สงฺคณฺหาติฯ

‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทินา สทฺทมตฺตโต โจทนาเลสํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ตถาปี’’ติอาทินา อตฺถโต ตํ ปริหรติฯ น อายตนานิ ผุสนฺติ รูปานมนารมฺมณภาวโตฯ ผสฺโส อรูปธมฺโม วิสมาโน เอกเทเสน อารมฺมณํ อนลฺลิยมาโนปิ ผุสนากาเรน ปวตฺโต ผุสนฺโต วิย โหตีติ อาห ‘‘ผสฺโสว ตํ ตํ อารมฺมณํ ผุสตี’’ติฯ เตเนว โส ‘‘ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส’’ติ จ วุจฺจติฯ ‘‘ฉหิ ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺสา’’ติ อผุสนกิจฺจานิปิ นิสฺสิตโวหาเรน ผุสนกิจฺจานิ กตฺวา ทสฺสนเมว ผสฺเส อุปนิกฺขิปนํ นาม ยถา ‘‘มญฺจา โฆสนฺตี’’ติฯ อุปนิกฺขิปิตฺวาติ หิ ผุสนกิจฺจาโรปนวเสน ผสฺสสฺมิํ ปเวเสตฺวาติ อตฺโถฯ ผสฺสคติกานิ กตฺวา ผสฺสุปจารํ อาโรเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปจาโร นาม โวหารมตฺตํ, น เตน อตฺถสิทฺธิ อตํสภาวโตฯ อตฺถสิชฺฌนโก ปน ตํสภาโวเยว อตฺโถ คเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิมาหฯ ยถาหุ –

‘‘อตฺถญฺหิ นาโถ สรณํ อโวจ,

น พฺยญฺชนํ โลกหิโต มเหสี’’ติฯ

อตฺตโน ปจฺจยภูตานํ ฉนฺนํ ผสฺสานํ วเสน จกฺขุสมฺผสฺสชา ยาว มโนสมฺผสฺสชาติ สงฺเขปโต ฉพฺพิธํ สนฺธาย ‘‘ฉผสฺสายตนสมฺภวา เวทนา’’ติ วุตฺตํฯ วิตฺถารโต ปน –

‘‘ผสฺสโต ฉพฺพิธาเปตา, อุปวิจารเภทโต;

ติธา นิสฺสิตโต ทฺวีหิ, ติธา กาเลน วฑฺฒิตา’’ติฯ –

อฏฺฐสตปริยาเย วุตฺตนเยน อฏฺฐสตปฺปเภทาฯ มหาวิหารวาสิโน เจตฺถ ยถา วิญฺญาณํ นามรูปํ สฬายตนํ , เอวํ ผสฺสํ, เวทนญฺจ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนมฺปิ สสนฺตติปริยาปนฺนํ ทีเปนฺโต วิปากเมว อิจฺฉนฺติ, อญฺเญ ปน ยถา ตถา วา ปจฺจยภาโว สติ น สกฺกา วชฺเชตุนฺติ สพฺพเมว อิจฺฉนฺติฯ สาติ ยถาวุตฺตปฺปเภทา เวทนาฯ

รูปตณฺหาทิเภทายาติ ‘‘เสฏฺฐิปุตฺโต พฺราหฺมณปุตฺโต’’ติ ปิตุนามวเสน วิย อารมฺมณนามวเสน วุตฺตาย รูปตณฺหา ยาว ธมฺมตณฺหาติ สงฺเขปโต ฉพฺพิธายฯ วิตฺถารโต ปน –

‘‘รูปตณฺหาทิกา กาม-ตณฺหาทีหิ ติธา ปุน;

สนฺตานโต ทฺวิธา กาล-เภเทน คุณิตา สิยุ’’นฺติฯ –

เอวํ วุตฺตอฏฺฐสตปฺปเภทายฯ อุปนิสฺสยโกฏิยาติ อุปนิสฺสยสีเสนฯ กสฺมา ปเนตฺถ อุปนิสฺสยปจฺจโยว อุทฺธโฏ, นนุ สุขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา จ ตณฺหาย อารมฺมณมตฺตอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยวเสน จตุธา ปจฺจโย, ทุกฺขา จ อารมฺมณมตฺตปกตูปนิสฺสยวเสน ทฺวิธาติ? สจฺจเมตํ, อุปนิสฺสเย เอว ปน ตํ สพฺพมฺปิ อนฺโตคธนฺติ เอวมุทฺธโฏฯ ยุตฺตํ ตาว อารมฺมณูปนิสฺสยสฺส อุปนิสฺสยสามญฺญโต อุปนิสฺสเย อนฺโตคธตา, กถํ ปน อารมฺมณมตฺตอารมฺมณาธิปตีนํ ตตฺถ อนฺโตคธภาโว สิยาติ? เตสมฺปิ อารมฺมณสามญฺญโต อารมฺมณูปนิสฺสเยน สงฺคหิตตฺตา อารมฺมณูปนิสฺสยวสโมธานภูเตว อุปนิสฺสเย เอว อนฺโตคธตา โหติฯ เอตทตฺถเมว หิ สนฺธาย ‘‘อุปนิสฺสเยนา’’ติ อวตฺวา ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา’’ติ วุตฺตํฯ สิทฺเธ หิ สตฺยารมฺโภ นิยมาย วา โหติ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนาย วาติฯ เอวมีทิเสสุฯ

จตุพฺพิธสฺสาติ กามุปาทานํ ยาว อตฺตวาทุปาทานนฺติ จตุพฺพิธสฺสฯ นนุ จ ตณฺหาว กามุปาทานํ, กถํ สาเยว ตสฺส ปจฺจโย สิยาติ? สจฺจํ, ปุริมตณฺหาย ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺฉิมตณฺหาย ทฬฺหภาวโต ปุริมาเยว ตณฺหา ปจฺฉิมาย ปจฺจโย ภวติฯ ตณฺหาทฬฺหตฺตเมว หิ ‘‘กามุปาทานํ อุปายาโส อุปกฏฺฐา’’ติอาทีสุ วิย อุป-สทฺทสฺส ทฬฺหตฺเถ ปวตฺตนโตฯ อปิจ ทุพฺพลา ตณฺหา ตณฺหาเยว, พลวตี ตณฺหา กามุปาทานํฯ อถ วา อปตฺตวิสยปตฺถนา ตณฺหา ตมสิ โจรานํ หตฺถปสารณํ วิย, สมฺปตฺตวิสยคฺคหณํ กามุปาทานํ โจรานํ หตฺถคตภณฺฑคฺคหณํ วิยฯ อปฺปิจฺฉตาปฏิปกฺขา ตณฺหาฯ สนฺตุฏฺฐิตาปฏิปกฺขํ กามุปาทานํฯ ปริเยสนทุกฺขมูลํ ตณฺหา, อารกฺขทุกฺขมูลํ กามุปาทานํฯ อยมฺปิ เตสํ วิเสโส เกจิวาทวเสน อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. 1.144) ทสฺสิโต ปุริมนยสฺเสว วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.144) สกวาทภาเวน วุตฺตตฺตาฯ

อสหชาตสฺส อุปาทานสฺส อุปนิสฺสยโกฏิยา, สหชาตสฺส ปน สหชาตโกฏิยาติ ยถาลาภมตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตตฺถ อสหชาตา อนนฺตรนิรุทฺธา อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนปจฺจเยหิ ฉธา ปจฺจโยฯ อารมฺมณภูตา ปน อารมฺมณมตฺตอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสเยหิ ติธา, ตํ สพฺพมฺปิ วุตฺตนเยน อุปนิสฺสเยเนว สงฺคเหตฺวา ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา จ ตณฺหาย รูปาทีนิ อสฺสาเทตฺวา กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชติ, ตสฺมา ตณฺหา กามุปาทานสฺส อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโยฯ ตถา รูปาทิเภเท สมฺมูฬฺโห ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 1.171; ม. นิ. 1.445; 2.94-95, 225; 3.91, 116, 136; สํ. นิ. 3.210; อ. นิ. 10.176, 217; ธ. ส. 1221; วิภ. 907, 925, 971) มิจฺฉาทสฺสนํ, สํสารโต มุจฺจิตุกาโม อสุทฺธิมคฺเค สุทฺธิมคฺคปรามสนํ, ขนฺเธสุ อตฺตตฺตนิยคาหภูตํ สกฺกายทสฺสนญฺจ คณฺหาติฯ ตสฺมา อิตเรสมฺปิ ติณฺณํ ตณฺหา อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ สหชาตา ปน สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุวเสน สตฺตธา สหชาตานํ ปจฺจโยฯ ตมฺปิ สพฺพํ สหชาตปจฺจเยเนว สงฺคเหตฺวา ‘‘สหชาตโกฏิยา’’ติ วุตฺตํฯ

ภวสฺสาติ กมฺมภวสฺส เจว อุปปตฺติภวสฺส จฯ ตตฺถ เจตนาทิสงฺขาตํ สพฺพํ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโวฯ กามภวาทินววิโธ อุปปตฺติภโวฯ เตสุ อุปปตฺติภวสฺส จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ อุปปตฺติภวเหตุภูตสฺส กมฺมภวสฺส การณภาวโต, ตสฺส จ สหายภาวูปคมนโต ปกตูปนิสฺสยวเสน ปจฺจโยฯ กมฺมารมฺมณกรณกาเล ปน กมฺมสหชาตมุปาทานํ อุปปตฺติภวสฺส อารมฺมณวเสน ปจฺจโยฯ กมฺมภวสฺส ปน สหชาตสฺส สหชาตมุปาทานํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน เจว เหตุมคฺควเสน จ อเนกธา ปจฺจโยฯ อสหชาตสฺส ปน อนนฺตรสฺส อสหชาตมุปาทานํ อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนวเสน, อิตรสฺส จ นานนฺตรสฺส ปกตูปนิสฺสยวเสน, สมฺมสนาทิกาเลสุ อารมฺมณาทิวเสน จ ปจฺจโยฯ ตตฺถ อนนฺตราทิเก อุปนิสฺสยปจฺจเย, สหชาตาทิเก จ สหชาตปจฺจเย ปกฺขิปิตฺวา ตถาติ วุตฺตํ, รูปูปหารตฺโถ วา เหส อนุกฑฺฒนตฺโถ วาฯ เตน หิ อุปนิสฺสยโกฏิยา เจว สหชาตโกฏิยา จาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ

ภโว ชาติยาติ เอตฺถ ภโวติ กมฺมภโว อธิปฺเปโตฯ โส หิ ชาติยา ปจฺจโย, น อุปปตฺติภโวฯ ชาติเยว หิ อุปปตฺติภโวติ, สา จ ปฐมาภินิพฺพตฺตขนฺธาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ชาตีติ ปเนตฺถ สวิการา ปญฺจกฺขนฺธา ทฏฺฐพฺพา’’ติ, เตนายํ โจทนา นิวตฺติตา ‘‘นนุ ชาติปิ ภโวเยว, กถํ โส ชาติยา ปจฺจโย’’ติ, กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘กมฺมภโว ชาติยา ปจฺจโย’’ติ เจ? พาหิรปจฺจยสมตฺเตปิ กมฺมวเสเนว หีนปณีตาทิวิเสสทสฺสนโตฯ ยถาห ภควา ‘‘กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปณีตตายา’’ติ (ม. นิ. 3.289) สวิการาติ นิพฺพตฺติวิกาเรน สวิการา, น อญฺเญหิ, เต จ อตฺถโต อุปปตฺติภโวเยว, โส เอว จ ตสฺส การณํ ภวิตุมยุตฺโต ตณฺหาย กามุปาทานสฺส ปจฺจยภาเว วิย ปุริมปจฺฉิมาทิวิเสสานมสมฺภวโต, ตสฺมา กมฺมภโวเยว อุปปตฺติภวสงฺขาตาย ชาติยา กมฺมปจฺจเยน เจว ปกตูปนิสฺสยปจฺจเยน จ ปจฺจโยติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมปจฺจยํ อุปนิสฺสเยเนว สงฺคเหตฺวา อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ชาติยา สติ ชรามรณํ, ชรามรณาทินา ผุฏฺฐสฺส จ พาลสฺส โสกาทโย สมฺภวนฺติ, นาสติ, ตสฺมา ชาติชรามรณาทีนํ อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโยติ อาห ‘‘ชาติ…เป.… ปจฺจโย’’ติ วิตฺถารโต อตฺถวินิจฺฉยสฺส อกตตฺตา, สหชาตูปนิสฺสยสีเสเนว ปจฺจยวิจารณาย จ, ทสฺสิตตฺตา, องฺคาทิวิธานสฺส จ อนามฏฺฐตฺตา ‘‘อยเมตฺถ สงฺเขโป’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มหาวิสยตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิจารณาย นิรวเสสา อยํ กุโต ลทฺธพฺพาติ โจทนมปเนติ ‘‘วิตฺถารโต’’ติอาทินาฯ ‘‘อิธ ปนสฺสา’’ติอาทินา ปาฬิยมฺปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา เอกเทเสเนว กถิตาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ พฺรหฺมชาเลฯ อสฺสาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺสฯ ปโยชนมตฺตเมวาติ ทิฏฺฐิยา การณภูตเวทนาวเสน เอกเทสมตฺตํ ปโยชนเมวฯ ‘‘มตฺตเมวา’’ติ หิ อวธารณตฺเถ ปริยายวจนํ ‘‘อปฺปํ วสฺสสตํ อายุ, อิทาเนตรหิ วิชฺชตี’’ติอาทีสุ วิย อญฺญมญฺญตฺถาวโพธนวเสน สปโยชนตฺตา, มตฺต-สทฺโท วา ปมาเณ, ปโยชนสงฺขาตํ ปมาณเมว, น ตทุตฺตรีติ อตฺโถฯ ‘‘มตฺต-สทฺโท อวธารเณ เอว-สทฺโท สนฺนิฏฺฐาเน’’ติปิ วทนฺติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘มตฺตเมวาติ เอกตฺถํ, มตฺตปทํ ปมาณเก;

มตฺตาวธารเณ วา, สนฺนิฏฺฐานมฺหิ เจตร’’นฺติฯ

เอกเทเสเนวิธ ปาฬิยํ กถิตตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ตถา กถเน สทฺธิํ อุทาหรเณน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา หี’’ติอาทิมาหฯ เตน อิมมธิปฺปายํ ทสฺเสติ ‘‘วฏฺฏกถํ กเถนฺโต ภควา อวิชฺชา-ตณฺหา-ทิฏฺฐีนมญฺญตรสีเสน กเถสิ, เตสุ อิธ ทิฏฺฐิสีเสเนว กเถนฺโต เวทนาย ทิฏฺฐิยา พลวการณตฺตา เวทนามูลกํ เอกเทสเมว ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ กเถสี’’ติฯ เอตานิ จ สุตฺตานิ องฺคุตฺตรนิกาเย ทสนิปาเต (อ. นิ. 10.61 วากฺยขนฺเธ) ตตฺถ ปุริมโกฏิ น ปญฺญายตีติ อสุกสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, จกฺกวตฺติโน วา กาเล อวิชฺชา อุปฺปนฺนา, น ตโต ปุพฺเพติ เอวํ อวิชฺชาย ปุริโม อาทิมริยาโท อปฺปฏิหตสฺส มม สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺสาปิ น ปญฺญายติ ตตา มริยาทสฺส อวิชฺชมานตฺตาติ อตฺโถฯ เอวญฺเจตนฺติ อิมินา มริยาทาภาเวน อยํ อวิชฺชา กามํ วุจฺจติฯ อถ จ ปนาติ เอวํ กาลนิยเมน มริยาทาภาเวน วุจฺจมานาปิฯ อิทปฺปจฺจยาติ อิมสฺมา ปญฺจนีวรณสงฺขาตปจฺจยา อวิชฺชา สมฺภวตีติ เอวํ ธมฺมนิยาเมน อวิชฺชาย โกฏิ ปญฺญายตีติ อตฺโถฯ ‘‘โก จาหาโร อวิชฺชาย, ‘ปญฺจ นีวรณา’ ติสฺส วจนีย’’นฺติ (อ. นิ. 10.61) หิ ตตฺเถว วุตฺตํ, ฏีกายํ ปน ‘‘อาสวปจฺจยา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.144) อาห, ตํ อุทาหรณสุตฺเตน น สเมติฯ อยํ ปจฺจโย อิทปฺปจฺจโย ม-การสฺส ท-การาเทสวเสนฯ สทฺทวิทู ปน ‘‘อีทิสสฺส ปโยคสฺส ทิสฺสนโต อิท-สทฺโทเยว ปกตี’’ติ วทนฺติ, อยุตฺตเมเวตํ วณฺณวิการาทิวเสน นานาปโยคสฺส ทิสฺสมานตฺตาฯ ยถา หิ วณฺณวิกาเรน ‘‘อมู’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘อสู’’ติ ทิสฺสติ, ‘‘อิเมสู’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘เอสู’’ติ, เอวมิธาปิ วณฺณวิกาโร จ วากฺเย วิย สมาเสปิ ลพฺภเตว ยถา ‘‘ชานิปติ ตุทมฺปตี’’ติฯ กิเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ปภินฺนปฏิสมฺภิเทน อายสฺมตา มหากจฺจายนตฺเถเรน วุตฺตเมว ปมาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ภวตณฺหายาติ ภวสญฺโญชนภูตาย ตณฺหายฯ อิทปฺปจฺจยาติ อิมสฺมา อวิชฺชาปจฺจยาฯ ‘‘โก จาหาโร ภวตณฺหาย, ‘อวิชฺชา’ ติสฺส วจนีย’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ภวทิฏฺฐิยาติ สสฺสตทิฏฺฐิยาฯ

อิทปฺปจฺจยาติ อิธ ปน เวทนาปจฺจยาตฺเวว อตฺโถฯ นนุ ทิฏฺฐิโย เอว กเถตพฺพา, กิมตฺถิยํ ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถนนฺติ อนุโยเคนาห ‘‘เตนา’’ติอาทิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อนุโลเมน ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา นาม วฏฺฏกถา, ตํ กถเนเนว ภควา เอเต ทิฏฺฐิคติกา ยาวิทํ มิจฺฉาทสฺสนํ น ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ตาว อิมินา ปจฺจยปรมฺปเรน วฏฺเฏเยว นิมุชฺชนฺตีติ ทสฺเสสีติฯ อิโต ภวาทิโตฯ เอตฺถ ภวาทีสุฯ เอส นโย เสสปททฺวเยปิฯ อิมินา อปริยนฺตํ อปราปรุปฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ วิปนฺนฏฺฐาติ วิวิเธน นาสิตาฯ

วิวฏฺฏกถาทิวณฺณนา

[145] ทิฏฺฐิคติกาธิฏฺฐานนฺติ ทิฏฺฐิคติกานํ มิจฺฉาคาหทสฺสนวเสน อธิฏฺฐานภูตํ, ทิฏฺฐิคติกวเสน ปุคฺคลาธิฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปุคฺคลาธิฏฺฐานธมฺมเทสนา เหสาฯ ยุตฺตโยคภิกฺขุอธิฏฺฐานนฺติ ยุตฺตโยคานํ ภิกฺขูนมธิฏฺฐานภูตํ, ภิกฺขุวเสน ปุคฺคลาธิฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วิวฏฺฏนฺติ วฏฺฏโต วิคตํฯ ‘‘เยหี’’ติอาทินา ทิฏฺฐิคติกานํ มิจฺฉาทสฺสนสฺส การณภูตาย เวทนาย ปจฺจยภูตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว ผสฺสายตนมิธ คหิตํ เทสนากุสเลน ภควตาติ ทสฺเสติฯ เวทนากมฺมฏฺฐาเนติ ‘‘เวทนานํ สมุทย’’นฺติอาทิกํ อิมํ ปาฬิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กิญฺจิมตฺตเมว วิเสโสติ อาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิฯ นฺติ ‘‘ผสฺสสมุทยา, ผสฺสนิโรธา’’ติ วุตฺตํ การณํฯ ‘‘อาหารสมุทยา’’ติอาทีสุ กพฬีกาโร อาหาโร เวทิตพฺโพฯ โส หิ ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 429) ปฏฺฐาเน วจนโต กมฺมสมุฏฺฐานานมฺปิ จกฺขาทีนํ อุปตฺถมฺภกปจฺจโย โหติเยวฯ ‘‘นามรูปสมุทยา’’ติอาทีสุ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยเมว นามํฯ นนุ จ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ วจนโต สพฺเพสุ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ ‘‘นามรูปสมุทยา นามรูปนิโรธา’’ อิจฺเจว วตฺตพฺพํ, อถ กสฺมา จกฺขายตนาทีสุ ‘‘อาหารสมุทยา อาหารนิโรธา’’ติ วุตฺตนฺติ? สจฺจเมตํ อวิเสเสน, อิธ ปน เอวมฺปิ จกฺขาทีสุ สมฺภวตีติ วิเสสโต ทสฺเสตุํ ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อุตฺตริตรชานเนเนว ทิฏฺฐิคตสฺส ชานนมฺปิ สิทฺธนฺติ กตฺวา ปาฬิยมนาคเตปิ ‘‘ทิฏฺฐิญฺจ ชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ